مصاحبه نشریه بین‌المللی «اخبارعلم و الهیات» امریکا با دکتر خلیلی

نشریه بین‌المللی «اخبارعلم و الهیات» امریکا با دکتر شیوا خلیلی، سرپرست گروه علم و دین مرکز ملی تحقیقات علوم پزشکی کشور، درباره «روانشناسی، آسیب‌شناسی روانی و اسلام: یکمین گام در توسعه تئوری روانشناسی اسلامی» گفت‌وگویی انجام داده که متن ین گفت‌وگو را با هم مرور می‌کنیم:
اخبار علم و الهیات: ابتدا اندکی دربارة‌خودتان توضیح دهید. یا شما یک فرد مذهبی هستید؟ کدام یک از جنبه‌هی اعتقادی، شما را بری انجام چنین تحقیقاتی مصمم ساخت؟

دکتر شیوا خلیلی: تمام امید من این است که در کمال هشیاری و سرسپردگی آگاهانه به خداوند، فردی مذهبی باشم. فکر می‌کنم، قبل از آغاز تحقیقاتم به حقیقت خداوند ایمان داشتم و این ایمان به واسطه حضور وحی و پیامبران خداوند بوده است. مقصود من از این تعبیر، بدین معنی است که ارتباط من با خداوند واقعی بوده ‌است؛ هر چند که تئوری‌های شعور، آگاهی و روانشناسی مدرن به طور معمول، بر مبنی تئوری‌هایی فیزیکالیستی هستند که چنین جنبه‌های حقیقت را از همان آغاز نادیده پنداشته یا انکار می‌کنند. تصور من این بود که با یک جهان‌‌بینی کلی‌‌گرایانه‌‌تر می‌‌توان نظریه‌های جامع‌تر از: انسان، شعور و آگاهی یا روان‌شناسی ارائه کرد.

اخبار علم و الهیات: لطفاً به صورت ساده‌تر طرح تحقیقاتی خود را توضیح دهید. به ویژه این‌که نظریه شما چگونه الهیات اسلامی و روانشناسی مدرن را به کار می‌گیرد؟

دکتر شیوا خلیلی: من در رساله دکتری خود پس از کاوش در مراحل و فرایندهای درگیر در توسعه تئوری‌های روانشناسی علمی، به توصیف تعریف علم و روش‌شناسی علمی به صورت عمومی و روانشناسی به عنوان یک علم و روش‌شناسی مربوط به آن پرداخته‌ام و سپس بر امکان توسعه نظریه‌هی روان‌شناختی جامع‌تر، بر مبنی پیش‌فرضیه‌هی خداگرایانه بحث کرده‌ام. البته این بدین معنی است که این نظریه، باید به تبیین رفتار و تجربه انسان که شامل تجربه دینی هم هست، قادر ‌باشد.

اخبار علم و الهیات: آیا نظریه شما یک جهان‌بینی خداگریانه را به کار می‌گیرد؟

دکتر شیوا خلیلی: این نظریه بر مبنی جهان‌بینی خداگریانه، به ویژه تصویر انسان خداگریانه که ارکان مشترکی را در مذاهب ابراهیمی داراست، ارائه شده است. با توجه به این مسأله، مفهوم انسان‌بودن یا به عبارتی انسان‌شدن و منشأ و غایت آن در این نظریه ملاحظه می‌شوند و تمرکز بر زندگی در جهان‌ طبیعی، رفتار و تجربه انسان است. در این میان هنجارها و ناهنجارها تعریف شده و روابط انسان بر مبنی رابطه آگاهانه انسان و خداوند منظم شده‌اند.

اخبار علم و الهیات: علم، به چه روشی باورهای الهیاتی نظریه شما را در این طرح سامان داده است؟

دکتر شیوا خلیلی: این امکان وجود دارد که دانشمندان در حین تحقیقات خود با سؤالاتی روبه‌رو شوند که به دلیل دارا ‌بودن ماهیتی فلسفی و الهیاتی، علم، به ارائه پاسخ قادر نباشند. به عنوان نمونه، علم وجود قوانین و نظم در عالم را تایید می‌کند، حال این که به تبیین چرایی وجود آن‌ها قادر نیست. درباره زندگی، شعور و آگاهی، تجربه دینی و معنویت نیز همین گونه است. از آن‌جایی که دین با منشأ و غایت سر و کار دارد، می‌تواند، قابلیت‌هایش را به ویژه، در تبیین چنین سؤالاتی ارائه دهد. به عنوان مثال، موضوع آفرینش ـ آن گونه که ادیان ابراهیمی بیان می‌کنند ـ جهان را به عنوان واقعیتی ممکن و جهانی با معنا و نظمی خاص معرفی می‌کند. تحقیق علمی، داده‌هایی را ارائه می‌کند که می‌توان از آن‌ها در برنامه‌های الهیاتی بهره گرفت. حدیثی از پیغمبر اسلام نقل شده است که می‌فرمایند: علم و دین دوقلو هستند، اگر از هم جدا شوند، هر دو آتش می‌گیرند. این جمله بسیار شبیه جمله معروف انیشتین در ین باره است.

اخبار علم و الهیات: آیا حقیقت دینی و حقیقت علمی با هم هماهنگ هستند؟

دکتر شیوا خلیلی: حقیقت علمی و دینی سازگار و هماهنگ هستند. البته تفاسیر نادرست ما از حقیقت علمی و دینی، گاهی ناسازگاری‌هایی میان این دو را نشان می‌دهد. در حقیقت، آن‌ها جنبه‌های متفاوتی از یک حقیقت و یک واقعیت با لایه‌ها و سطوح متفاوت هستند. این دیدگاه در تقابل و تضاد با هر نوع تقلیل‌گرایی است که منجر به برداشت از واقعیت تنها در یک سطح آن و نادیده‌گرفتن یا انکار سطوح دیگر واقعیت می‌شود.

اخبار علم و الهیات: به نظر شما، چرا نظریه روان‌شناختی بر مبنی دیدگاه خداگریانه اعتبار بیش‌تری دارد؟

به عنوان یک معتقد به خداوند، عقیده دارم که خداوند مخلوقات خود را بهتر از هر کس دیگری می‌شناسد. پیامبران (بنا به دیدگاه اسلامی) صد و بیست و چهار هزار بودند که برای تذکر پیام خداوند به جهان طبیعت آمده‌اند. با توجه به این مطلب، بر این عقیده هستم که نظریه‌ای که بر مبنی چنین پیش‌فرض‌هایی ارائه می‌شود، جامع‌تر است. با این همه یقیناً این نظریه باید فایده و اعتبار خود را به اثبات برساند.

اخبار علم و الهیات: آیا در چنین حوزه میان ‌رشته ا‌ی، هیچگاه بدبینی و تردید را در کارتان تجربه کرده‌ید؟

دکتر شیوا خلیلی: دانشگاه وین در بسیاری از حوزه‌های علمی پیشتاز بوده و بدون شک روان‌شناسی یکی از این حوزه‌ها است و این در واقع روش خاص تدریس علم با حفظ دیدگاهی نقادانه و ملاحظه موضوعات حل‌نشده است. تنها در جایی گرفتار شک و بدبینی می‌شدم که اطلاعات اندکی درباره فلسفه علم و پیشرفت در علوم طبیعی و پیامدهای آن در دست بود و آن هم بیش‌تر در خارج از محیط دانشگاهی و میان دانشمندان عمومی. اگر منظورتان دو دلی و تردید خودم در طول تحقیقاتم باشد، واقعاً گاهی از اوقات مواردی بوده‌اند؛ نه دقیقاً به نام شک، بلکه نوعی مرور نقادانه بر مراحل رساله و توجه به انتقادات جدی که موجب شدند، بیش از آنچه در آغاز انتظار داشتم، زمان و انرژی در این کار صرف کنم و همان طوری که در پیان‌نامه خویش هم متذکر شده‌ام، این تنها معرفی سرآغاز یک برنامه تحقیقاتی است.

اخبار علم و الهیات: آیا نظریه روانشناختی شما که بر مبنی دیدگاه خداگریانه و دین اسلامی بنا نهاده شده، برای سایر ادیان و مذاهب نیز مناسب است؟

دکتر شیوا خلیلی: تئوری من مدلی را بری شعور و آگاهی بشر و مکانیزم روانی او پیشنهاد می‌کند. مشابه هر نظریه علمی دیگر در این زمینه، این نظریه نیز باید توانایی خود را در تبیین و نیز موفقیتش را در تشخیص و پیشگیری نشان دهد. این نظریه تنها با افراد دینی یا دین سروکار ندارد، بلکه مدعی است که می‌تواند درباره همه انسان‌ها، اعم از خداپرست و غیرخداپرست به کار رود.

اخبار علم و الهیات: آیا توانسته‌اید نظریه خود را در بخش بالینی به کار ببندید؟

دکتر شیوا خلیلی: این تحقیق، تلاشی برای توسعه نظریه‌های علمی بر مبنی جهان‌‌بینی خداگریانه است. این نظریه، هنوز باید نشان دهد که آیا در کارآمدی موفق هست و چگونه؟ من گردآوری داده‌ها و مطالعات موردی را آغاز کرده‌ام و انشاء‌الله نتایج حاصل را در آینده منتشر خواهم کرد.

اخبار علم و الهیات: به نظر شما اسلام در اتریش، اروپا و سایر نقاط جهان چگونه درک می‌شود؟

دکتر شیوا خلیلی: من فکر نمی‌کنم افراد در کشورهی اروپایی، امریکا و حتی کشورهی اسلامی به خوبی دربارة‌اسلام اطلاعات داشته باشند. گمان می‌‌کنم این مسأله را بتوانم درباره حقیقت مسیحیت نیز بیان کنم. دین واقعاً چه مطلبی برای عرضه دارد، مردم باید زمان کافی صرف کنند و به دنبال یافتن حقیقت باشند. متأسفانه این وضعیت برای بیش‌تر مردم صورت نمی‌گیرد. آنان، اطلاعات خود را از رسانه‌ها و اخبار کسب می‌کنند. در زمان ما، موقعیت‌های سیاسی - اجتماعی بسیاری از مسلمان‌ها را به مهاجرت مجبور کرده و برخی از رسانه‌ها، مسلمانان را تروریست‌های بالقوه می‌خوانند. گمان می‌کنم، در زمان استعمار نیز با توجه به اخبار ارائه ‌شده درباره مسیحیان، احتمالاً شخصی غیرمسیحی همین تصور منفی را از مسیحیت داشته است. ولیکن پیام همه ادیان یک توسعه همه ‌جانبه، حقیقی، شخصی و اجتماعی و یاری‌‌رسان کل خلقت برای نائل‌آمدن به کمال در زیبایی، صلح و محبت است. ولی من شخصاً به عنوان یک مسلمان، در طول زندگی و تحصیل در کشور اتریش، هیچگاه با مشکل خاص مواجه نشدم.

اخبار علم و الهیات: آیا به ملاقات دانشمندانی که مشابه شما دیدگاه کلی‌گرایانه به جهان را برگزیده‌اند، مایل هستید؟

دکتر شیوا خلیلی: بله، من مایل هستم که دانشمندان یک دیدگاه کلی‌‌گرای خداگریانه را اتخاذ کنند، البته این یک انتخاب شخصی و فردی است. من در طول تحصیلات دانشگاهی خود و در زمان یادگیری علوم مدرن طبیعت‌گرا، دیدگاه طبیعت‌گریانه را اخذ نکردم. گمان می‌کنم، تفاوت در این‌جا است که به منظور کاربرد روان ‌درمانی طبیعت‌گرا، نیازی به ملحد ‌بودن نیست، ولی، برای استفاده و کاربرد یک نظریه جامع‌تر که شامل رابطه میان خدا و انسان می‌شود، ‌باید خداگرا بود.